Më shumë se gjysma e liqeneve dhe rezervuarëve më të mëdhenj në botë kanë humbur sasi të konsiderueshme uji gjatë tre dekadave të fundit, sipas një studimi të ri, i cili fajëson kryesisht ndryshimet klimatike dhe përdorimin e tepruar të ujit.
Sipas studimit të një ekipi shkencëtarësh ndërkombëtarë, afërsisht një e katërta e popullsisë së botës jeton në pellgun e një liqeni në tharje.
Ndërsa liqenet mbulojnë vetëm rreth 3% të planetit, ata mbajnë gati 90% të ujërave të ëmbla sipërfaqësore të tij të lëngshme dhe janë burime thelbësore të ujit të pijshëm, ujitjes dhe energjisë, dhe ato ofrojnë habitate jetike për kafshët dhe bimët.
Nivelet e ujit të liqenit luhaten në përgjigje të ndryshimeve natyrore të klimës në reshje shiu dhe bore, por ato ndikohen gjithnjë e më shumë nga veprimet njerëzore.
Në të gjithë botën, liqenet më domethënëse po shohin rënie të mprehtë. Liqeni Mead i lumit Kolorado në jugperëndim të SHBA-së është tërhequr në mënyrë dramatike në mes të një mega thatësire dhe dekadash të mbipërdorimit. Deti Kaspik , midis Azisë dhe Evropës – trupi më i madh ujor i brendshëm në botë – ka qenë prej kohësh në rënie për shkak të ndryshimeve klimatike dhe përdorimit të ujit.
Tkurrja e shumë liqeneve është dokumentuar mirë, por shkalla e ndryshimit – dhe arsyet pas tij – janë shqyrtuar më pak, tha Fangfang Yao, autori kryesor i studimit dhe një studiues vizitor në Institutin Kooperativ për Kërkime në Shkenca Mjedisore në Universiteti i Kolorados Boulder.
Deti Kaspik po tkurret me shpejtësi për shkak të ndryshimeve klimatike dhe aktivitetit njerëzor.
Studiuesit përdorën matjet satelitore të afro 2000 liqeneve dhe rezervuarëve më të mëdhenj në botë, të cilët së bashku përfaqësojnë 95% të ruajtjes totale të ujit të liqeneve në Tokë.
Duke ekzaminuar më shumë se 250,000 imazhe satelitore që shtrihen nga viti 1992 deri në vitin 2020, së bashku me modelet klimatike, ata ishin në gjendje të rindërtonin historinë e liqeneve prej dekadash.
Ata zbuluan se 53% e liqeneve dhe rezervuarëve kishin humbur sasi të konsiderueshme uji, me një rënie neto prej rreth 22 miliardë tonë metrikë në vit.
Më shumë se gjysma e humbjes neto të vëllimit të ujit në liqenet natyrore mund t’i atribuohet aktiviteteve njerëzore dhe ndryshimeve klimatike, thuhet në raport.
Raporti gjeti humbje në ruajtjen e ujit të liqenit kudo, duke përfshirë tropikët e lagësht dhe Arktikun e ftohtë. Kjo sugjeron se “tendencat e tharjes në mbarë botën janë më të gjera sesa mendohej më parë”, tha Yao.
Në raport thuhet se konsumi i paqëndrueshëm i ujit është arsyeja mbizotëruese pas tkurrjes së Detit Aral në Uzbekistan dhe Detit Salton të Kalifornisë , ndërsa ndryshimet në reshjet dhe rrjedhjet e ujit kanë shkaktuar rënien e Liqenit të Kripur të Madh.
Në Arktik, liqenet janë zvogëluar për shkak të një kombinimi të ndryshimeve në temperaturë, reshje, avullim dhe rrjedhje.
“Shumë nga gjurmët njerëzore dhe ndryshimet klimatike në humbjet e ujit të liqenit ishin të panjohura më parë,” tha Yao, “si tharjet e liqenit Good-e-Zareh në Afganistan dhe liqenit Mar Chiquita në Argjentinë.”
Pluhuri që rrjedh nga liqeni Mar Chiquita, Argjentinë në korrik 2022. Nivelet e ujit tani janë vazhdimisht më të ulëta se vitet 1980 dhe 1990, për shkak të thatësirës dhe tërheqjes së ujit.
Ndryshimet klimatike mund të kenë një sërë ndikimesh në liqene. Më e dukshme, tha Yao, është rritja e avullimit.
Ndërsa liqenet tkurren, kjo gjithashtu mund të kontribuojë në një “tharësi” të pellgut ujëmbledhës përreth, zbuloi studimi, i cili nga ana tjetër rrit avullimin dhe përshpejton rënien e tyre.
Për liqenet në pjesët më të ftohta të botës, avullimi i dimrit është një problem në rritje pasi temperaturat më të ngrohta shkrin akullin që zakonisht i mbulon, duke e lënë ujin të ekspozuar ndaj atmosferës.
“Një aspekt i rëndësishëm që nuk njihet shpesh është degradimi i cilësisë së ujit të liqeneve nga një klimë më e ngrohtë, e cila vendos stres në furnizimin me ujë për komunitetet që mbështeten në to,” tha Yao.
Për rezervuarët, raporti zbuloi se faktori më i madh në rënien e tyre është sedimentimi, ku sedimenti derdhet në ujë, duke e bllokuar atë dhe duke zvogëluar hapësirën. Është një “katastrofë zvarritëse”, tha Yao, që ndodh gjatë viteve dhe dekadave.
Liqeni Poëell, për shembull – rezervuari i dytë më i madh i krijuar nga njeriu në SHBA – ka humbur gati 7% të kapacitetit të tij të ruajtjes për shkak të grumbullimit të sedimenteve.
Sedimentimi mund të ndikohet nga ndryshimet klimatike, shtoi ai. Zjarret, për shembull, të cilat po bëhen më intensive me ngrohjen globale, digjen nëpër pyje dhe destabilizojnë tokën, duke ndihmuar në rritjen e rrjedhës së sedimenteve në liqene dhe rezervuarë.
“Rezultati i sedimentimit do të jetë që rezervuarët do të jenë në gjendje të ruajnë më pak ujë, duke u bërë kështu më pak të besueshëm për furnizimin me ujë të ëmbël dhe energji hidroelektrike, veçanërisht për ne këtu në SHBA, duke pasur parasysh se rezervuarët e vendit tonë janë goxha të vjetër,” tha Yao.
Shtetet perëndimore dhe federatat po afrohen me një marrëveshje historike për të parandaluar rënien e mëtejshme të Liqenit Mead.
Jo të gjithë liqenet janë në rënie; rreth një e treta e rënies së liqenit u kompensua nga rritjet gjetkë, zbuloi raporti.
Disa liqene kanë ardhur në rritje, me 24% që kanë parë rritje të konsiderueshme në ruajtjen e ujit. Këta prireshin të ishin liqene në rajone më pak të populluara, zbuloi raporti, duke përfshirë zonat në Rrafshnaltat e Mëdha Veriore të Amerikës së Veriut dhe rrafshnaltën e brendshme të Tibetit.
Gjurmët e gishtërinjve të ndryshimeve klimatike janë në disa nga këto përfitime, pasi shkrirja e akullnajave mbushin liqenet, duke paraqitur rreziqe të mundshme për njerëzit që jetojnë në rrjedhën e poshtme prej tyre.
Për sa i përket rezervuarëve, ndërsa gati dy të tretat pësuan humbje të konsiderueshme të ujit, në përgjithësi pati një rritje neto për shkak të më shumë se 180 rezervuarëve të sapombushur, thuhet në raport.
Catherine O’Reilly, profesoreshë e gjeologjisë në Universitetin Shtetëror të Illinois, e cila nuk ishte e përfshirë në studim, tha se ky hulumtim i ri ofron një grup të dhënash afatgjatë të dobishme që ndihmon në zbërthimin e rëndësisë relative të faktorëve që nxisin rënien e liqeneve.
“Ky studim me të vërtetë thekson ndikimin e klimës në mënyra që e afrojnë atë me shtëpinë – në sa ujë kemi akses dhe cilat janë opsionet për të rritur ruajtjen e ujit?” tha ajo.
“Është pak e frikshme të shohësh se sa sisteme të ujërave të ëmbla nuk janë në gjendje të ruajnë aq ujë sa dikur,” shtoi ajo.
Ndërsa shumë pjesë të botës bëhen më të nxehta dhe më të thata, liqenet duhet të menaxhohen siç duhet. Përndryshe, ndryshimi i klimës dhe aktivitetet njerëzore “mund të çojnë në tharje më shpejt se sa mendojmë,” tha Yao.
